Broodjes Aap

Communicatie kan tegenwoordig volledig online gebeuren. Via Twitter kreeg ik van Janneke van Wijk de vraag of ze me mocht interviewen over broodjeaapverhalen oftewel urban legends. Ze stuurde de vragen via email op en ik stuurde de antwoorden via email terug. Inmiddels is in het tijdschrift Kunstzone een vraaggesprek met mij verschenen zonder dat Janneke en ik elkaar ooit ontmoet hebben. Het wonder der techniek. Het vraag- en antwoordspel verliep aldus:

Wat zijn de bekendste broodje aap verhalen in Nederland?

Je zou natuurlijk denken het broodjeaapverhaal over het Broodje Aap zelf, maar dat is helemaal niet het geval. Het begrip broodjeaapverhaal (volgens het Groene Boekje moet je het tegenwoordig zo spellen) is in Nederland ontleend aan de titel van het boek dat Ethel Portnoy in 1978 publiceerde: Broodje Aap; de Folklore van de Post-industriële Samenleving. Portnoy woonde toen al een tijdje in Nederland, maar ze is van oorsprong een Amerikaanse, die lang in New York heeft gewoond en ook een tijdje in Parijs. De verhalen die zij vertelt zijn dan ook lang niet allemaal Nederlandse broodjeaapverhalen, maar ook die afkomstig zijn uit de VS. Dat geldt ook voor het titelverhaal 'Broodje Aap': door een aanrijding met een vleeswagen in de New Yorkse wijk de Bronx wordt duidelijk dat er in de hotdogfabriek ook dode dierentuindieren in de hotdogs verwerkt worden. Je denkt een broodje hotdog te eten, maar je hapt misschien wel in een broodje gorilla. Dit verhaal circuleerde destijds nog niet in Nederland (en heeft het hier eigenlijk nooit goed gedaan): wij aten toen nog geen hotdog - dat was nog een uitgesproken Amerikaanse snack. Bij ons circuleerde hoogstens het verhaal dat de Chinees dieren in de gerechten verwerkte die daar niet in thuishoorden: honden en katten. Dat is meteen wèl één van de bekendste broodjeaapverhalen in Nederland, die het al heel wat jaartjes goed doet, al staan ondertussen ook andere etnische restaurants regelmatig onder verdenking. In menige stad weten mensen een shoarma-tent aan te wijzen waar de moslims in de knoflooksaus staan te masturberen uit minachtig voor de klant. Laat ik het er gelijk even bij zeggen: het is nog nooit ergens aantoonbaar gebeurd. Zulk soort verhalen zijn niet gestoeld op concrete vermoedens, maar veel meer op latente angsten en vooroordelen.
Er bestaat niet echt een top tien van broodjeaapverhalen in Nederland, maar dit zijn er een paar die ik zelf regelmatig heb zien terugkeren:

- De Verdwenen Lifter: iemand neemt een lifter mee die even later plotseling is verdwenen. Het is iemand die daar al jaren terug is overleden door een verkeersongeluk. Als variant waarin de lifter een profetie doet over de terugkeer van Jezus op aarde, doet dit verhaal het goed onder protestanten.
- De Gestolen Grootmoeder: oma komt op vakantie in Spanje te overlijden en het gezin besluit geen aangifte te doen, maar haar lijk in de caravan te leggen en over de grens te smokkelen. De list lukt en opgelucht wordt er wat gegeten in een Frans wegrestaurant. Bij terugkeer blijkt de caravan met het lijk gestolen te zijn: nooit meer teruggevonden (en het gezin kon naar de erfenis fluiten).
- Het Hondje in de Magnetron: een oud dametje droogde haar natgeregende hondje altijd even in de heteluchtoven, maar nu ze een magnetron heeft gehad, blijkt het hondje niet tegen de microgolfstraling bestand: rook, brand, kai, kaboem! Ze wint evenwel een rechtszaak tegen de fabrikant, want er stond niet in de handleiding dat je je hondje niet in de magnetron kon doen. Dit gebeurde natuurlijk in Amerika.
- Welkom bij de AIDS-club: een Nederlands meisje krijgt aan het eind van de vakantie een doosje mee van haar Latin Lover: thuis pas openmaken. Er zit een dode rat in met een briefje: Welkom bij de AIDS-club.
- Batman in de Kast: bij de buren op leeftijd gaat een seks-spelletje mis. Na enige tijd worden ze bevrijd door de politie. De buurvrouw lag naakt en wijdbeens op bed vastgebonden. De buurman had, verkleed als Batman, van de kast op haar moeten springen, maar zakte helaas door de bovenkant van de kast en brak allebei zijn benen.
- De Smileybende: een groep Marokkaanse jongens geeft eenzame meisjes ’s nachts de keuze tussen een groepsverkrachting en een smiley. Als ze voor de smiley kiezen worden de mondhoeken van oor tot oor opengesneden.

Bestaat er een eerste broodje aap verhaal of is het dat het verhaal van het broodje aap zelf?

Het verhaal van het Broodje Aap is zeker niet het oudste broodjeaapverhaal. Het is in nevelen gehuld wanneer het eerste echte broodjeaapverhaal is ontstaan – deskundigen spreken liever van een moderne of hedendaagse sage trouwens. En dan begrijp je meteen wat het probleem is. Als je moderne sagen hebt, dan heb je ook traditionele sagen, en die willen nog wel eens naadloos in elkaar overgaan.
Ooit dachten we dat dit verhaal modern was: een man neemt een vrouwelijke lifter (verpleegster) mee, maar begint argwaan te krijgen als de vrouw wel erg behaarde armen heeft. Met een smoes laat de automobilist de ‘vrouw’ even naar een achterlicht kijken en rijdt dan hard weg. In ‘haar’ achtergebleven tas blijken een mes en een bijl te zitten. So far, so good, totdat er veel oudere versies opdoken over een boer, een paard-en-wagen en een vrouw die mee wil rijden. Ook zij blijkt een verklede moordenaar te zijn, en de boer weet wederom via een list tijdig te ontkomen. Met dit verhaal glijden we geruisloos terug de negentiende eeuw in.
Het kan nog veel gekker. Er is een verhaal waarin een man zijn baby bebloed aantreft en vervolgens ziet dat de hond een bebloede bek heeft. In blinde woede slaat hij de valse hond dood. Pas daarna vindt hij de doodgebeten rat in de wieg bij de baby. Achteraf bezien heeft de hond het kind verdedigd tegen de rat. Dit verhaal kunnen we echter terug traceren tot de oudheid, en in de middeleeuwen werd het verhaal al opgetekend in Wales als Llewellyn and His Dog Gellert.
We hebben vaak wel de illusie dat het fenomeen van het broodjeaapverhaal een naoorlogs verschijnsel is, maar op het niveau van motieven en thema’s kunnen we verhalen soms akelig ver terug in de tijd traceren.

Heeft u zelf wel eens een broodje aap verhaal de wereld in geholpen?

De enige reden dat ik dat nog altijd niet gedaan heb, is dat ik nog geen verhaal heb kunnen bedenken dat geloofwaardig en sterk genoeg is om te blijven leven en circuleren. Want ik zou best eens in de praktijk willen zien welke kanalen een verhaal gaat bewandelen, bij wie het aanslaat en hoe lang het verhaal levensvatbaar blijkt. Eigenlijk zou ik er een kettingbrief van moeten maken, zodat er sporen van vertellers in de mail achterblijven. Het sterkste wat ik ooit heb kunnen bedenken is: in Spanje weigert een gescheiden vrouw de hoofdprijs in de lotto te aanvaarden omdat haar man dan geen allimentatie meer hoeft te betalen – ze prefereert als het ware wraak boven rijkdom. Toch ben ik bang dat dit verhaal niet sterk genoeg is om te overleven, en heb ik het – puur uit wetenschappelijke belangstelling - nooit in omloop durven brengen. Ik weet van een student journalistiek die in 2004 voor zijn scriptie een zelfverzonnen broodjeaapverhaal probeerde te laten circuleren, maar het was zo’n warrig verhaal, dat het meteen doodsloeg.

Is een broodje aap verhaal altijd een gek verhaal?

Nee, gek is niet het juiste woord. Bizar, verontrustend, akelig, griezelig, raadselachtig, goor, op een grove manier grappig – dat zijn woorden die het karakter van een broodjeaapverhaal beter typeren, denk ik. Gek is eigenlijk al te afwijkend, en het verhaal mag niet teveel scepsis of wantrouwen oproepen. Voor bijna alle broodjeaapverhalen geldt: het is een bizar verhaal, maar het zou zomaar gebeurd kunnen zijn. Dat element van “het zou kunnen” moet het verhaal in zich dragen, want anders verliest het zijn geloofwaardigheid en valt het door de mand als verzinsel.

Zo ja waarom wordt het dan toch geloofd?

Het antwoord was dus nee: een broodjeaapverhaal mag wel een grens overschrijden, maar niet te ver gaan, want de verhalen danken hun bestaansrecht aan hun geloofwaardigheid. Het gaat om een kern van waarheid, maar die zit net nog een niveau dieper dan we vermoeden.

Zit er altijd een kern van waarheid in een broodje aap verhaal?

Nee, voor ongeveer 10% van de broodjeaapverhalen geldt dat er een kleine kern van waarheid in zit. Voor 90% geldt dus dat ze volkomen uit de lucht gegrepen zijn. Zoals ik net zei: toch zit er in elk broodjeaapverhaal een kern van waarheid, maar op een niveau dieper: de latente moraal. Elk verhaal brengt een wensdroom of angst, wraakgevoelen of vooroordeel tot uitdrukking. Zo is de onderliggende moraal van het broodjeaapverhaal over de Smileybende en de sperma in de shoarmasaus: zie je wel, ik dacht het altijd al, die Marokkaanse gasten (of: moslims) zijn niet te vertrouwen.
Veel broodjeaapverhalen komen mensen (vertellers en luisteraars) op een moreel niveau heel goed in de kraam te pas. Zie je wel, Jezus komt echt binnenkort terug op aarde. Zie je wel, ratten zijn onbetrouwbare rotbeesten en honden zijn de mens trouw tot in de dood. Zie je wel, bejaarden zijn ook gewoon te stom om met moderne electronica om te gaan. Of: zie je wel wat een achterlijk rechtssysteem die Amerikanen hebben? Die geven een oud wijf gelijk dat haar hond in de fik steekt. Zie je wel, gezonde Hollandse meiden moeten geen seks hebben met ongure Mediterrane types: van buitenlanders krijg je alleen maar ziektes. Hollandse meiden moeten zich concentreren op Hollandse jongens. Oh, en zie je wel: vieze oude mensen moeten helemaal geen seks hebben, daar krijg je alleen maar ongelukken van.
Dat zijn de waarheden die in onze broodjeaapverhalen verborgen zitten. Dit zijn de emotionele knoppen waarop onze broodjeaapverhalen bij ons drukken. En tot onze schrik moeten we vaststellen dat de moraal van nogal wat broodjeaapverhalen behoorlijk conservatief is. De mores van het eigen groepje worden veelal goedgekeurd, en al het afwijkende wordt op een verhulde en narratieve manier afgewezen.

Lenen deze verhalen zich beter voor verfilming dan andere verhalen?

Broodjeaapverhalen zijn al vaker voor televisie bewerkt, en een film als Urban Legend (1998) is een redelijk ijzingwekkende aaneenrijging van de griezeligste broodjeaapverhalen. De twee sequals beweren dat ook te zijn, maar ditmaal is het horror die het aanzien niet waard is. Broodjeaapverhalen zijn ook bruikbaar voor de literatuur: Roald Dahl heeft ze gebruikt en zelfs Harry Mulisch heeft er eens eentje in een roman verwerkt. In De Elementen (1988) wordt er een duiker door een blusvliegtuig opgeschept en boven een brandend bos losgelaten.
Broodjeaapverhalen hebben van nature vaak een sterke plot en appelleren bij velen aan onderbuikgevoelens, en dat zijn de redenen waarom ze zo goed weten te overleven. Maar laten we wel wezen: heel veel volksverhalen zijn het verfilmen waard. Sprookjes, sagen, legenden, mythen en moppen zijn ook veelvuldig gevisualiseerd (en in literaire werken te pas gebracht, zoals Lord of the Rings en de Harry Potter-reeks).

Moet je gek of geniaal zijn om broodje aap verhalen te bestuderen?

Ik denk dat geen van beide eigenschappen echt in je voordeel zijn. Ik ken maar één kenner van broodjeaapverhalen van wie ik vermoed dat hij gek is, maar dat is een oud-journalist. De in broodjes aap gespecialiseerde wetenschappers uit binnen- en buitenland die ik ken, zijn akelig normaal. Goed, de ene is misschien wat zweveriger (en sluit het bestaan van spoken niet uit) en de andere wat nuchterder (telt de varianten, meet de verspreiding, en legt het gebrek aan logica bloot, waarna hij verhalen tot broodjes aap verklaart). Ik zou geloof ik wel gek worden als ik alleen maar broodjeaapverhalen zou moeten bestuderen. Met veel genoegen wijk ik regelmatig uit naar de mop, de sage of het sprookje.